Բացատրվում է. Ինչու՞ Այա Սոֆիայի վերադարձը որպես մզկիթ աղոթում է Թուրքիայի աշխարհիկ հավատարմագրերը
Երկրին ուղղված հեռուստաուղերձում Էրդողանն ասել է, որ փոխակերպումը ավարտելու համար կպահանջվի վեց ամիս: Իր ողջ ելույթի ընթացքում դիտորդները նշում էին, որ նախագահը ոչ մի հիշատակում չի արել թուրքական հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի մասին՝ հավանաբար այդ ասոցիացիան Սուրբ Սոֆիայի տաճարից հեռացնելու միտումնավոր քայլով:
Բյուզանդական դարաշրջանի Սուրբ Սոֆիայի տեսարան՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության վայր և Ստամբուլի գլխավոր զբոսաշրջային վայրերից մեկը Ստամբուլի պատմական Սուլթանահմեթ թաղամասում, ուրբաթ, 10 հուլիսի, 2020 թ. Ուրբաթ օրը Թուրքիայի բարձրագույն դատարանը թույլատրվել է մոտ 1500-ամյա Այա Սոֆիայի տաճարը թանգարանից մզկիթի վերածել . Դարավոր կառույցը, որը նշված է որպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ, ի սկզբանե եղել է տաճար Բյուզանդական կայսրությունում, նախքան այն մզկիթի վերածվելը 1453 թվականին, երբ Կոստանդնուպոլիսն ընկավ սուլթան Մեհմեթ II-ի օսմանյան ուժերի կողմից: 1930-ականներին, սակայն, Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը փակեց մզկիթը և այն վերածեց թանգարանի` փորձելով երկիրը դարձնել ավելի աշխարհիկ:
Թուրքիայի Պետական խորհուրդն իր որոշման մեջ հայտարարել էր, որ երկրի հիմնադիրի կողմից Այա Սոֆիայի տաճարը մզկիթից թանգարանի վերածելը անօրինական է։ Դատարանի վճռի հրապարակումից մեկ ժամ անց Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հրաման է արձակել, ըստ որի Սուրբ Սոֆիայի տաճարը բաց է մուսուլմանների պաշտամունքի համար: Հրամանում ասվում էր. Որոշում է կայացվել Այասոֆյա մզկիթի կառավարումը հանձնել Կրոնական գործերի տնօրինությանը և բացել այն պաշտամունքի համար:
Շնորհավորում եմ։ pic.twitter.com/MzP6nzn9Jc
— Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան (@RTERdogan) 10 հուլիսի, 2020 թ
Ուրբաթ օրը Պետխորհուրդը միաձայն չեղյալ հայտարարեց 1934 թվականի կառավարության որոշումը հուշարձանի կարգավիճակի վերաբերյալ և հայտարարեց, որ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը գրանցված է որպես մզկիթ իր սեփականության փաստաթղթերում:
Դատարանի որոշումից անմիջապես հետո Այա Սոֆիայի ստուգված էջերը, որոնք կառույցը անվանում էին թանգարան, հեռացվեցին: Այա Սոֆիայի տաճարի կարգավիճակի փոփոխությունը տեղի է ունենում միջազգային հանրության, այդ թվում՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի բազմիցս զգուշացումներից հետո, որպեսզի համոզվեն, որ Թուրքիան չկատարի այդ ծրագրերը:
Ինչպիսի՞ն էր արձագանքը Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակի փոփոխությանը:
Տեղական լրատվական ռեպորտաժները հեռարձակում էին Ստամբուլում մարդկանց հավաքվել Սուրբ Սոֆիայի մոտ այն բանից հետո, երբ դատարանը հայտարարեց իր որոշումը՝ նշելով դատավճիռը: Դատավճռից շաբաթներ առաջ Ստամբուլի Տիեզերական պատրիարք Բարդուղիմեոսը, ուղղափառ քրիստոնյաների հոգևոր առաջնորդը, ասել էր, որ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելը կարող է կոտրել Արևելքն ու Արևմուտքը։
Դատավճռից հետո Ռուս ուղղափառ եկեղեցու խոսնակ Վլադիմիր Լեգոիդան հայտարարեց. «Միլիոնավոր քրիստոնյաների մտահոգությունը չի լսվել… Դատարանի այսօրվա որոշումը ցույց է տալիս, որ այս հարցում ծայրահեղ նրբանկատության անհրաժեշտության բոլոր կոչերն անտեսվել են»:
Հունաստանի ԱԳՆ-ն ավելի վաղ հանդես էր եկել խիստ հայտարարությամբ, որում ասվում էր, որ այս փոխակերպումը խախտում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության պահպանության մասին կոնվենցիան», որտեղ նշանակված համաշխարհային մշակութային ժառանգության թանգարանն օգտագործվում էր այլ նպատակների համար:
Դատավճռից հետո Հունաստանի մշակույթի նախարար Լինա Մենդոնին ասաց, որ որոշումը բացարձակապես հաստատում է, որ Թուրքիայում չկա անկախ արդարադատություն և ասաց, որ այդ քայլը բացահայտ սադրանք է քաղաքակիրթ աշխարհին: Նախագահ Էրդողանի դրսևորած ազգայնականությունը… իր երկիրը վեց դար հետ է տանում, հավելել է Մենդոնին: Կիպրոսը դատապարտեց որոշումը, իսկ Եվրամիությունը ափսոսանք հայտնեց:
Մուսուլմաններն իրենց երեկոյան աղոթքն են անում բյուզանդական ժամանակաշրջանի Այա Սոֆիայի տաճարից դուրս: (AP Photo) ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը հայտարարել է, որ հիասթափված է այդ քայլից և նշել, որ հետևելու է Թուրքիայի ծրագրերին Սուրբ Սոֆիայի հետ կապված՝ ապահովելու համար, որ այն անարգել հասանելի մնա բոլորի համար:
Թուրքիան աջակցություն գտավ Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունում (ՀԿԹԿ), տարածք, որը ճանաչված է միայն թուրքական կառավարության կողմից։ Վարչապետ Էրսի Թաթարն ասել է. «Այա Սոֆիան թուրքական է, մզկիթ և համաշխարհային ժառանգություն 1453 թվականից: Այն որպես մզկիթ օգտագործելու, միևնույն ժամանակ որպես թանգարան այցելելու որոշումը հիմնավոր է և հաճելի:
Հետազոտողները նշում են, որ Էրդողանն այս ծրագրերի դեմ քիչ հակազդեցություն է ունեցել Թուրքիայի ներսում, քանի որ կրոնական փոքրամասնությունները չէին ցանկանում ներգրավվել բևեռացնող թեմայի մեջ: Դատավճռից հետո նրանց դիրքորոշումը հիմնականում մնացել է նույնը, և Թուրքիայում քչերն են հրապարակայնորեն դատապարտել հուշարձանի կարգավիճակի փոփոխությունը։
Ի՞նչ է սա նշանակում Այա Սոֆիայի համար:
Էրդողանը հայտարարել է, որ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը 85 տարի անց կբացվի որպես մզկիթ հուլիսի 24-ին՝ ուրբաթօրյա աղոթքով։ Ըստ Թուրքիայի տեղական լուրերի, մուտքի վճարը, որը սահմանվել էր այն ժամանակ, երբ հուշարձանը թանգարան էր, կհանվի՝ այն անվճար դարձնելով բոլոր այցելուների համար: Չնայած կարգավիճակի փոփոխությանը, Սուրբ Սոֆիայի տաճարը կշարունակի բաց մնալ օտարերկրյա և տեղացի զբոսաշրջիկների համար։ Երկրին ուղղված հեռուստաուղերձում Էրդողանն ասել է, որ փոխակերպումը ավարտելու համար կպահանջվի վեց ամիս: Իր ողջ ելույթի ընթացքում դիտորդները նշում էին, որ նախագահը ոչ մի հիշատակում չի արել թուրքական հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի մասին՝ հավանաբար այդ ասոցիացիան Սուրբ Սոֆիայի տաճարից հեռացնելու միտումնավոր քայլով:
Հստակություն չկա, թե արդյոք Սուրբ Սոֆիայի փոխակերպումը կազդի բյուզանդական արվեստի գործերի և հուշարձանի ներսում գտնվող խճանկարների վրա: 1453 թվականին, երբ Կոստանդնուպոլիսն ընկավ սուլթան Մեհմեթ II-ի օսմանյան զորքերի ձեռքը, Այա Սոֆիան թալանվեց ներխուժած օսմանցիների կողմից և կարճ ժամանակ անց վերածվեց մզկիթի: Այնուհետև Սուրբ Սոֆիայի կառուցվածքը ենթարկվել է մի քանի ներքին և արտաքին փոփոխությունների, որտեղ ուղղափառ խորհրդանիշները հանվել կամ սվաղվել են, իսկ կառույցի արտաքին մասում մինարեթներ են ավելացվել: Այս բյուզանդական խորհրդանիշներից շատերը դեռ կարելի է տեսնել այսօր, և սոցիալական ցանցերի շատ օգտատերեր մտահոգություն են հայտնել մզկիթի վերաբացումից հետո մնացած խճանկարների և արվեստի գործերի ապագայի վերաբերյալ:
Մի կին այցելում է բյուզանդական դարաշրջանի Սուրբ Սոֆիա տաճար: (AP Photo) Հստակություն չկա նաև այն հարցում, թե արդյոք հուշարձանը կշարունակի պահպանել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ժառանգության կարգավիճակը մզկիթի վերածվելուց հետո, թե միջազգային կազմակերպությունը հետ կկանչի իր անվանումը: Որոշումից հետո կազմակերպությունը հայտարարություն է տարածել, որում ասվում է. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն կոչ է անում Թուրքիայի իշխանություններին անհապաղ երկխոսություն սկսել՝ խուսափելու համար նահանջից այս բացառիկ ժառանգության համընդհանուր արժեքից, որի պահպանումը կվերանայվի Համաշխարհային ժառանգության կոմիտեի կողմից իր զեկույցում: հաջորդ նիստը։
Նաև պարզ չէ, թե Այա Սոֆիայի գործով վճիռը կօգտագործվի այլ հասարակական վայրերը, որոնք Աթաթուրքը վերածել է թանգարանների, օրինակ՝ Ստամբուլի Թոփքափի պալատը, որը նախկինում Օսմանյան կայսրության նստավայրն էր, օգտագործելու համար։
Էքսպրես բացատրեցայժմ շարունակվում էTelegram. Սեղմել այստեղ՝ մեր ալիքին միանալու համար (@ieexplained) և մնացեք թարմացված վերջին
Ի՞նչ է սա նշանակում Թուրքիայում աշխարհիկության համար:
Դատավճռից անմիջապես հետո տված հարցազրույցում Նոբելյան մրցանակակիր գրող Օրհան Փամուկը BBC-ին ասել է. Ինձ նման միլիոնավոր աշխարհիկ թուրքեր կան, ովքեր լաց են լինում դրա դեմ, բայց նրանց ձայնը չի լսվում… Վերափոխել այն մզկիթի՝ նշանակում է ասել. մնացած աշխարհը, ցավոք, մենք այլևս աշխարհիկ չենք:
Հետազոտողները կարծում են, որ Էրդողանը սիստեմատիկորեն քայքայել է Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի աշխարհիկ իդեալները, որոնց վրա հիմնվել է ժամանակակից թուրքական հանրապետությունը: Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը և նրա «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության գերիշխանությունը Թուրքիայի քաղաքական ոլորտում մոտ երկու տասնամյակ դանդաղեցնում է նրան սահմանադրորեն աշխարհիկ երկրից ավելի կրոնական և պահպանողական ազգի: Արտաքնապես ԱԶԿ-ն պնդում էր, որ աշխարհիկ է, սակայն, ինչպես երևում է Այա Սոֆիայի դեպքում, թվում է, որ կուսակցությունը չի վարանի փոխել Աթաթուրքի աշխարհիկ ժառանգությունը՝ իր քաղաքական նպատակներին հասնելու համար:
Մարդիկ այցելում են Սուրբ Սոֆիա կամ Այասոֆիա՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության վայր, որը բյուզանդական տաճար էր, մինչ այն վերածվել էր մզկիթի և ներկայումս թանգարանի, Ստամբուլում, Թուրքիա, հուլիսի 2, 2020 թ.: REUTERS/Մուրադ Սեզեր/File Photo Դիտորդները կարծում են, որ Այա Սոֆիայի փոխակերպման Էրդողանի ծրագրերը սերտորեն կապված էին քաղաքական միավորներ հավաքելու և քաղաքական աջակցություն թմբկահարելու նրա փորձերի հետ, հատկապես պահպանողականների շրջանում, որոնք նա նկատեց 2019 թվականի Ստամբուլի քաղաքային ընտրություններում իր պարտությունից հետո:
Այնուամենայնիվ, Թուրքիայում աշխարհիկության վերաբերյալ հետազոտությունները վերջին երկու տարիների ընթացքում ցույց են տալիս, որ երկրում շատերը, հատկապես երիտասարդ քաղաքացիները, ավելի քիչ կրոնասեր են՝ չնայած կառավարության կողմից սահմանված կրոնական վարքագծի իր տարբերակը խթանելու փորձերին: Էրդողանը մի անգամ հայտարարել էր, որ ցանկացել է բարեպաշտ սերունդ ստեղծել։ Վերլուծաբանները կարծում են, որ երիտասարդ թուրքերը հետաքրքրված չեն կրոնի այս բրենդով և ակտիվորեն մղում են դրա դեմ:
Կիսվեք Ձեր Ընկերների Հետ:
